Vatansız Kişilerin Türkiye'deki Hukuki Durumu ve Hakları

Vatansızlık, bir kişinin hiçbir devlet tarafından kendi kanunları çerçevesinde vatandaş olarak tanınmaması durumudur. Vatansız kişiler, genellikle temel insan haklarına erişimde, seyahat özgürlüğünde, eğitim ve sağlık hizmetlerinden yararlanmada ciddi zorluklarla karşılaşırlar. Türkiye, uluslararası yükümlülükleri ve insani yaklaşımları doğrultusunda, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK) ile vatansız kişilerin hukuki statüsünü ve haklarını özel olarak düzenlemiştir. Bu makalede, mevzuat çerçevesinde Türkiye'de vatansızlığın nasıl tespit edildiğini, vatansız kişilere sağlanan kimlik belgesini ve bu kişilerin sahip olduğu temel hak ve güvenceleri detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.

1. Vatansızlık Nedir ve YUKK'taki Tanımı Nasıldır?

YUKK Md. 3/1/ş'ye göre "vatansız kişi", hiçbir devlete vatandaşlık bağıyla bağlı bulunmayan ve yabancı sayılan kişiyi ifade eder. Bu tanım, 1954 tarihli Vatansız Kişilerin Statüsüne İlişkin Birleşmiş Milletler Sözleşmesi'ndeki tanımla uyumludur. Vatansızlık, doğumla (örneğin, ebeveynlerin vatandaşlığını çocuğa geçiremediği durumlar) veya sonradan (vatandaşlığın kaybı, devletlerin ardıllığı vb.) ortaya çıkabilir.

2. Türkiye'de Vatansızlığın Tespiti Süreci

Türkiye'de bulunan ve vatansız olduğunu iddia eden kişiler, durumlarının tespiti için valiliklere (İl Göç İdaresi Müdürlükleri) başvuruda bulunurlar.

• Başvuru: Başvurular bizzat yapılır. Ergin olmayanların başvuruları yasal temsilcileri tarafından yapılır.
• Mülakat: Başvuru ve kayıt işlemleri tamamlandıktan sonra, zorunlu nedenler hariç, en geç on beş gün içinde başvuru sahibiyle mülakat yapılır. Mülakatta, kişinin ülkeye giriş şekli, daha önceki vatandaşlık durumu, vatansız kalma süreci gibi konular detaylıca araştırılır.
• Değerlendirme ve Karar: Mülakat sonucunda hazırlanan rapor ve toplanan diğer bilgi ve belgeler valilik görüşüyle birlikte Genel Müdürlüğe (Göç İdaresi Başkanlığı) gönderilir. Vatansızlığın tespiti Genel Müdürlükçe yapılır. Genel Müdürlük, en geç doksan gün içinde kişinin vatansız olup olmadığına ilişkin tespit işlemini tamamlar.
• Başka Ülke Vatansız Belgesi: Başka ülkeler tarafından vatansız kişi işlemi görenler (başka bir ülkeden alınmış vatansız kişi belgesine sahip olanlar), Türkiye'deki bu haktan doğrudan yararlandırılmazlar; durumlarının Türkiye'de ayrıca tespit edilmesi gerekir.

3. Vatansız Kişi Kimlik Belgesi

Vatansız olduğu tespit edilen kişilere, Türkiye'de yasal olarak ikamet edebilme hakkı sağlayan ve hiçbir harca tabi olmayan "Vatansız Kişi Kimlik Belgesi" düzenlenir.

• Geçerlilik Süresi: Bu belge, ikamet izni yerine geçer ve iki yılda bir valiliklerce yenilenir.
• Yabancı Kimlik Numarası: Vatansız Kişi Kimlik Belgesinde yabancı kimlik numarası da yer alır.
• İkamet Sürelerinin Toplanması: Bu belgeye sahip olarak Türkiye'de geçirilen süreler, diğer ikamet izin sürelerinin toplanmasında hesaba katılır.
• Geçerliliğin Kaybı: Vatansız Kişi Kimlik Belgesi, kişinin herhangi bir ülke vatandaşlığını kazanmasıyla birlikte geçerliliğini kaybeder

4. Vatansız Kişilere Tanınan Haklar ve Güvenceler

• Vatansız Kişi Kimlik Belgesine sahip kişiler, Türkiye'de belirli hak ve güvencelerden yararlanırlar:

• a) İkamet İzni Talep Hakkı: YUKK'taki diğer ikamet izinlerinden birini almak üzere (örneğin, şartlarını taşıyorlarsa uzun dönem ikamet izni) talepte bulunabilirler.
• b) Sınır Dışı Edilmeme Güvencesi: Kamu düzeni veya kamu güvenliği açısından ciddi tehdit oluşturmadıkları sürece sınır dışı edilmezler. Bu, vatansız kişilerin en önemli güvencelerinden biridir.
• c) Karşılıklılık Şartından Muafiyet: Yabancılarla ilgili işlemlerde normalde aranan "karşılıklılık" (mütekabiliyet) şartından muaf tutulurlar. Bu, birçok idari işlemde ve hakka erişimde kolaylık sağlar.
• ç) Çalışma İzni: Çalışma izniyle ilgili iş ve işlemlerde 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun (veya güncel ilgili mevzuat) hükümlerine tabidirler. Yani, çalışma izni alarak yasal olarak çalışabilirler.
• d) Seyahat Belgesi: 5682 sayılı Pasaport Kanunu'nun 18. maddesi hükümlerinden yararlanabilirler. Bu, vatansız kişilere uluslararası seyahat imkanı sunan "Yabancılara Mahsus Pasaport" (Hizmet Damgalı Pasaportlar Kanununa Ek ve Pasaport Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun uyarınca verilen seyahat belgesi) alabilmeleri anlamına gelir.

5. Vatansızlığın Önlenmesi ve Azaltılması Çabaları

Türkiye, 1954 tarihli Vatansız Kişilerin Statüsüne İlişkin Sözleşme ve 1961 tarihli Vatansızlığın Azaltılmasına Dair Sözleşme'ye taraftır. Bu sözleşmeler, devletlere vatansızlığın önlenmesi, azaltılması ve vatansız kişilerin korunması yönünde yükümlülükler getirmektedir. YUKK'taki düzenlemeler de bu uluslararası çabalarla uyumludur.

Sonuç ve Hukuki Destek:

Vatansızlık, bireyler için ciddi hak mahrumiyetlerine yol açabilen karmaşık bir hukuki durumdur. Türkiye'de vatansız olduğunuzu düşünüyorsanız veya vatansız bir yakınınız varsa, vatansızlığın tespiti süreci, Vatansız Kişi Kimlik Belgesi'nin alınması ve bu statünün sağladığı haklar konusunda doğru bilgiye sahip olmak ve yasal süreci etkin bir şekilde takip etmek büyük önem taşır. Bu süreçte yaşanabilecek idari zorluklar veya hak ihlalleri durumunda profesyonel hukuki yardım almak, haklarınızın korunmasını sağlayacaktır.